Geneesmiddelentekorten ontstaan door problemen met productie, distributie en kwaliteit of
vanwege economische redenen. Nederland is door de lage prijzen voor fabrikanten en het
beperkte aantal inwoners geen aantrekkelijk afzetgebied, met als gevolg dat de
geneesmiddelentekorten in Nederland in 2020 ongekend hoog waren. In dat jaar werden maar
liefst 1480 tekorten geteld, tegenover 1492 een jaar eerder. In 2022 liepen deze tekorten verder
op en deze stijging zet door in 2023. Apothekers Wilma Göttgens en Nitika Chouhan vertellen meer
over de achtergronden.
Voorzitter Aris Prins van de apothekersorganisatie KNMP: “We hoopten dat het een eenmalige
uitschieter betrof, maar er lijkt nu sprake te zijn van plateauvorming op een zeer ongewenst niveau.
Patiënten, apothekers en andere zorgverleners hebben hier dagelijks enorme last van.” In 2022
liepen de tekorten verder op tot 1514. Deze stijging zet in 2023 door tot voor Nederland ongekende
hoogten. Volgens minister Kuipers neemt in de huidige markt het risico op nadelige neveneffecten
van het inkoopbeleid van verzekeraars toe.
Achtergrond
Tot 2006 had Nederland een zorgstelsel met ziekenfonds. Toen dit systeem op de schop ging kreeg
Nederland een zorgverzekering met marktwerking. Jaarlijks wordt ongeveer 80 miljard euro
uitgegeven aan zorg waarvan 5 miljard euro aan farmacie (geneesmiddelen buiten het ziekenhuis).
De inzet van de overheid is er in principe op gericht om de kosten van de farmacie te beheersen,
maar de veelheid aan beleid heeft een onbedoeld negatief effect op de generieke geneesmiddelen.
80% procent van de medicijnen die het vaakst worden gebruikt zijn namelijk generieke
geneesmiddelen. Op deze geneesmiddelen rust geen patent meer en die zijn goedkoop. Denk aan
pijnstillers, maagzuurremmers, de pil en antibiotica. De massaproductie van deze geneesmiddelen
vindt voornamelijk plaats in China en India. Maar als er een probleem is, zoals toen de export stilviel
tijdens de eerste lockdown, blijkt dat we erg afhankelijk zijn. Bijkomend probleem is dat de
Nederlandse wet- en regelgeving ervoor zorgt dat door de vastgestelde maximumprijs de kans op
medicijntekorten groter wordt. En ook het zogenoemde preferentiebeleid van verzekeraars speelt
hierin een rol. Wanneer er namelijk meerdere medicijnen met dezelfde werkzame stof op de markt
zijn, vergoeden verzekeraars alleen het middel van hun voorkeur. Momenteel zijn zo’n veertig
geneesmiddelen bij alle zorgverzekeraars aangewezen als preferent of wel als voorkeursmiddel. Dat
brengt risico’s met zich mee. Cijfers van de Stichting Farmaceutische Kerngetallen (SFK) laten zien
dat maar liefst 3,2 miljoen medicijngebruikers namelijk afhankelijk zijn van één fabrikant.
Impact
Tekorten kunnen een enorme impact hebben omdat ze een grote groep mensen treffen. Enerzijds
omdat het een langdurig te kort kan zijn of omdat ‘omzetten’ lastig is voor de mensen zelf. Zij
moeten vaker terugkomen naar de apotheek of een ander middel gaan gebruiken. Apothekers zijn
op hun beurt veel tijd kwijt aan het zoeken naar oplossingen voor geneesmiddelentekorten, om zo
de gevolgen voor de patiënt te beperken. Tekorten kunnen leiden tot suboptimale farmaceutische
zorg van de patiënt. De farmaceutische zorg start te laat of moet worden onderbroken. In het
uiterste geval kan een patiënt zelfs helemaal niet worden behandeld. Het omzetten naar een ander
geneesmiddel kan ook inhouden dat de conditie van een patiënt extra moet worden gemonitord
door de arts of dat het vaker controleren van labwaarden is vereist. Dit was bijvoorbeeld het geval
toen een bepaald merk insuline werd aangewezen als preferent. In zo’n geval moet de patiënt
opnieuw worden ingesteld op de insuline. Vanaf 2021 heeft VMI (Voorkomen Medicatie-Incidenten),
onderdeel van het IVM, meerdere meldingen van medicatie-incidenten met insulines ontvangen.
VMI is hét landelijk meldpunt waar zowel zorgorganisaties als individuele zorgverleners medicatie-incidenten kunnen melden. Bij een incident moest de apotheker door het preferentiebeleid van de
zorgverzekeraar bij een patiënt zowel de kortwerkende als langwerkende insuline omzetten naar
een ander merk. De apotheker besloot beide omzettingen in één aflevering te doen. Ondanks
uitvoerige begeleiding verwisselde de patiënt met regelmaat de kort- en langwerkende insuline. Het
gevolg voor de patiënt was een niet te meten lage bloedglucosespiegel. De toename in het aantal
meldingen rondom insulines is derhalve vermoedelijk te wijten aan de uitbreiding van het
preferentiebeleid op insulines, aldus IVM. De patiënt kan namelijk last krijgen van bijwerkingen die
eerder bij de oorspronkelijke medicatie niet aan de orde waren.
Vertrouwen onder druk
Daarnaast kan het vertrouwen van mensen in hun geneesmiddelen onder druk komen te staan door
geneesmiddeltekorten. Dit onderschrijft het Nivel in een onderzoek naar het vertrouwen in
medicijnen en vaccins. Ook zijn er in sommige gevallen financiële gevolgen, omdat de
zorgverzekeraar het alternatieve geneesmiddel maar gedeeltelijk of niet vergoedt. Dat heeft te
maken met preferentiebeleid, wat inhoudt dat zorgverzekeraars van een bepaald middel maar één
merk vergoeden. In de praktijk slagen Nederlandse apothekers er met veel kunst- en vliegwerk in
om in ruim 99 procent van de gevallen een oplossing te bedenken voor de patiënt.
Onbegrip patiënten
Desalniettemin hebben de geneesmiddelentekorten een grote impact op de dagelijkse
werkzaamheden. Het gaat om werkzaamheden als de uitleg van het tekort aan de patiënt, de
administratieve afwikkeling van alternatieven en het contact met zorgverzekeraars over de
declaratie buiten het beleid. 7 van de 10 apotheekteams krijgen dagelijks te maken met frustratie
en/of onbegrip van patiënten. Dat blijkt uit een enquête van apothekersorganisatie KNMP waarop
ruim 800 openbaar apothekers hebben gereageerd: “Het ondermijnt onze
geneesmiddeladviesfunctie. Mensen geloven amper dat hun geneesmiddel niet geleverd kan worden
en raken door de vele wisselingen het overzicht kwijt”, aldus één van de respondenten.
Preferentiegraad
“Zorgverzekeraars eisen van de apotheek een hoge preferentiegraad van niet-leverbare
geneesmiddelen, maar ze zijn niet bereid om deze geneesmiddelen uit de bepaling van de
preferentiegraad te halen. Indien er dus een ander product wordt geleverd, soms zelfs geïmporteerd
uit het buitenland, dan vergoedt de zorgverzekeraar ons een lager tarief omdat het preferentiebeleid
wordt omzeild”, vult een andere apotheker aan. “Het vertrouwen van patiënten in de
geneesmiddelen én in de apotheek nemen daardoor af.” In 2022 had 40% van alle apothekers zelfs
wekelijks last van verbale en/of fysieke agressie. 20% maakte deze vormen van agressie dagelijks
mee. “Volstrekt onacceptabel”, zegt KNMP-voorzitter Aris Prins. “In de praktijk zien we dat het
onbegrip over het medicatiebeleid van zorgverzekeraars en de grote geneesmiddelentekorten
onterecht wordt afgereageerd op apothekers en -assistenten.” De geneesmiddelentekorten hebben
dan ook een grote impact op de dagelijkse werkzaamheden in de apotheek; deze tijdsinvestering
gaat ten koste van de reguliere werkzaamheden. Het onderzoeksbureau Gupta heeft ingeschat dat
de tijdsinvestering van apotheken € 40-110 miljoen euro op jaarbasis kost.
Onderzoek
Voorjaar 2022 werd door IGJ onderzocht hoe stakeholders in de geneesmiddelenketen
werkten aan het voorkomen van problemen bij patiënten ten gevolge van tekorten. Aanleiding voor
dit onderzoek waren de problemen in 2018 en 2019 met de anticonceptiepil
ethinylestradiol/levonorgestrel 30/150 mcg die toen enkele maanden niet goed leverbaar was, wat
zorgde voor veel maatschappelijke onrust. De inspectie onderzocht of de handelsvergunninghouders
de opschorting van de handel tijdig hadden gemeld. Dit is noodzakelijk om geneesmiddeltekorten
snel te kunnen ondervangen. Het niet of te laat melden is een overtreding van de
Geneesmiddelenwet. Ook heeft de IGJ gekeken of de handelsvergunninghouders voor voldoende
voorraad hadden gezorgd. Naast de anticonceptiepil zijn ook andere geneesmiddelen onderzocht
over de periode 2018, begin 2019. Uit het onderzoek kwam naar voren dat
handelsvergunninghouders vaak pas een nieuwe voorraad ontvingen van de fabrikant als hun oude
voorraad op was, en in veel gevallen reageerden zij pas als er daadwerkelijk leveringsproblemen
ontstonden. Ook was er geen structurele aanpak om zowel tekorten als opschortingen van een
geneesmiddel te voorkomen. Kortom: ondanks het inrichten van een formeel Meldpunt voor
geneesmiddeltekorten en de dreiging van boetes waarschuwen insiders dat de BV Nederland
momenteel afstevent op een ramp in de geneesmiddelvoorziening. Met een meldpunt, meer regels,
boetes, wetten en protocollen is dit probleem niet op te lossen. Zoals een kritische insider aangaf:
“Het lijkt op het herschrijven van de handleiding als de auto kapot is”. Geneesmiddeltekorten is een
veelkoppig monster en deskundigheid op dit gebied is schaars. Met deze bijdrage wordt hopelijk
meer inzicht gegeven in de omvang en achtergronden van geneesmiddeltekorten.
